Сцэнарыст

І вось яны сядзелі за столікам каля вакна, выпівалі, закусвалі, адломваючы кавалкі горкага шакаладу з арахісам, і ціха размаўлялі, ці, лепш сказаць, у асноўным гаварыў Вечка, а рэжысёр слухаў, калі-нікалі ўстаўляючы рэплікі. Збоку магло падацца, што малады бярэ ў пажылога інтэрв’ю. Вечка разважаў пра кінамастацтва: на чым яно трымаецца, а таксама наракаў, нібы завочна палемізуючы з маскоўскім рэжысёрам, як атрымалася, што ўсё стала такім убогім; куды знікла геніяльная савецкая кінашкола, якая некалі ў плане мюзіклаў, напрыклад, пераплёўвала Галівуд; хто б мог падумаць, што пасля шэдэўраў Гайдая, вялікіх трагікамедый Разанава, светлых дзіцячых фільмаў Нячаева апусцяцца да “знахароў”, “глухароў” і “сватоў”.

– Ды хто цяпер здымае фільмы, – уставіў Скіндзер. – Цяпер серыялы, з працягам.

– Рускі серыял! – падхапіў Вечка. – Восьмы цуд свету, адно з самых неверагодных вынаходніцтваў у гісторыі кіно. Я іх называю “здравствуйте – здравствуйте”. Пытанне – адказ. “Вы кто? – Я? – Вы, вы. – Я Софья Павловна Кувшинникова. – А вы не знаете, где живет Афанасий Апполинарьевич Воскобойніков? – Почему не знаю, знаю”. Гучыць падрабязны адрас ледзь не з паштовым індэксам і кодам дамафона. Паўфільма пад трывожную музыку едуць да Васкабойнікава – а ён і праўда дома! Сядзіць як ні ў чым не бывала! Атрымліваецца ўсё акурат “як у жыцці”, голае прамое дзеянне. А дзе гульня? Дзе чароўны падман?

– Дзе чароўны падман? – паўторам Панікоўскага адгукнуўся рэжысёр.

– Знікла гульня, а толькі адна яна і ёсць мастацтва. А чаму, спытай?

– Чаму?

– А ў іх, у цяперашніх, ні ў кога няма ўласнага светапогляду. Лепш сказаць, яны прымаюць за светапогляд існуючы лад рэчаў. Ёсць багатыя і ёсць бедныя, багатымі хочуць стаць усе, беднымі – ніхто; значыць, “бабло перамагае зло”, апрыёры багаты – станоўчае, а бедны – адмоўнае. Але мастацтва не падманеш. Ёсць кіношны бог, і ён пачынае за сябе помсціць. Герой, які задумваўся як станоўчы, раптам праз дэталі робіцца такі, што лепш махнуць рукой, плюнуць на ўсе светапогляды і рабіць, як да гэтага: пабольш эфектаў, агульных планаў, бясконцых дыялогаў. Так яно прасцей, больш надзейна, а галоўнае, больш грашова. Але ведаеш, чаго яны больш за ўсё баяцца?

– Прашу прабачэння, – рэжысёр дастаў смартфон, які дзынкнуў. – Так, прыеду, абавязкова. Калі? Увечары. Пазыкі раздаю, – патлумачыў ён Вечку. – Дык чаго баяцца?

– Абвінавачванняў у сацыяльнасці.

– Няўжо?

– Больш за ўсё на свеце. Любы станоўчы бядняк навядзе, чаго добрага, на думку чарговай сацыяльнай рэвалюцыі – вось гэтага і баяцца. Таму ўсё бягом, ўсё хутчэй. Між тым, калі б яны хоць на хвілінку спыніліся, дык зразумелі б, што гэты цяперашні час, які здаецца ім устойлівым і вечным, – такі ж кароткі і цякучы, як некалі час савецкі. А зразумеўшы, можа, нарэшце звярнулі б увагу на вечныя тэмы.

– Вечныя тэмы. Бог ты мой, – пасміхнуўся рэжысёр. – Ужо і слоў такіх не існуе. – Ён памаўчаў, пачакаў, калі Вечка вып’е і закусіць, і сказаў: – А ведаеце што, спадар Іван Барысавіч? Вы так ва ўсім разбіраецеся. Напішыце самі сцэнарый. Бомбу. Каб усе ахнулі. А я зняў бы фільм.

– Не, мая песенька спета, – уздыхнуў Іван Барысавіч. Кожны раз ён пападаўся на такое. – Я як той гогалеўскі мастак з “Партрэта”. Не паверыў сабе, свайму дару, растрос, разбазарыў. Надта з вялікай бядоты выбіваўся, дужа лёгкімі здаваліся грошы. А цяпер позна. Ні грошай, ні дару, ні нават імені.

– Не прыбядняйцеся, Іван Барысавіч. Вы і цяпер яшчэ ого.

– Ды і пра што пісаць?

– Мне вас вучыць? Пішыце на тыя ж вечныя тэмы. Гістарычныя, сучасныя, – пачаў раіць рэжысёр з куды большым імпэтам. – Пра тое, што вас цікавіць. Што вам цікава?

– Мне? Нават казаць сорамна.

– Смялей. Мы ж сябры.

– Машына, прыпаркаваная на газоне. Акурак, выкінуты з вакна. Зламаны ці засохлы саджанец; сабака, які задзірае нагу на кветку, з любоўю некім пасаджаную. Самыя нікчэмныя рэчы сталі раптам самымі цікавымі. І наадварот. Вандроўка мая па жыцці канчаецца, і чым бліжэй я да апошняй мяжы, тым больш усё, што некалі здавалася вялікім, сапраўдным, важным – астывае, асыпаецца, а няважнае, дробнае – вырастае, набліжаецца, запаўняе сабой усю маю і без таго абмежаваную прастору.

Рэжысёр уважліва слухаў.

– Азіраюся назад і бачу: самае шчаслівае ў жыцці было, калі прасіў прабачэння, няважна ў каго – перад кім быў вінаваты ці не быў. Гэта адно сапраўднае. А самае горкае, калі крыўдзіў і не прасіў прабачэння, зноў-такі няважна – было за што ці не.

– Пачакайце. Вы ж не пісалі даносы? Не здраджвалі радзіме? Не стралялі няшчасных па цямніцах?

– Не, – вінавата адказаў Вечка. – А такое адчуванне, што рабіў гэта.

– Ды што канкрэтна?

– Ай. Настаўніка перадражніў неяк, я ўмеў падрабляць галасы, як многія падлеткі, і ён адвярнуўся да вакна, каб не бачылі яго слёз. Не саступіў месца старому чалавеку з кійком. Не памог аднакласніцы сабраць высыпаныя з партфеля кніжкі і сшыткі, а па іх ужо ступалі чужыя чаравікі…

Рэжысёр выпіў каньяку, прамакнуў рот сурвэткаю і сказаў:

– У вас проста душа тонкая. Цяпер такіх ужо няма. З цэлага жыцця вынесці толькі такія грахі! – трэба яшчэ пастарацца.

– Кажуць, ніколі не вяртайся туды, дзе быў шчаслівы, – працягваў Вечка. – Але ж ніхто не кажа: не вяртайся туды, дзе быў вінаваты, дзе штось важнае страціў. Вось табе тэма. Некалі даўным-даўно, у пачатку лета, калі пахла маладымі лісткамі вольхі, два падлеткі вярталіся з горада, з ваенкамата, пасля медкамісіі, дзе атрымлівалі прыпісныя пасведчанні. Ішлі да вёскі. Тым жа аўтобусам разам з імі прыехала чалавек трыццаць, цэлы клас, гарадскіх школьнікаў. Заплечнікі, панамы, трыко, кеды. У турпаход. Шумны атрад рухаўся паперадзе падлеткаў. Дзве дзяўчынкі ззаду неслі кацёл на палцы. Падлеткі параўняліся з імі. Адна, якая ледзь прыкульгвала, мяккім ціхім мілым голасам, як у дзіцячых фільмах і кнігах, папрасіла: “Хлопчыкі, памажыце нам”. І тады адзін з падлеткаў – не са зла! падлеткі часта жорсткія, але ён жорсткім не быў, а, калі шчыра, быў ён проста дурным, – і вось ён ад дурной вясковай сарамлівасці пакрыўдзіў яе. Яму здавалася, што інакш нельга з дзяўчынкамі, бо ўвесь яго вопыт быў ад старэйшых хлопцаў, якія хто адслужыў, хто адсядзеў. Ён перакрывіў яе, умеючы ўвогуле перадражніваць. Язык яго вымавіў хрыпата-падлеткавым голасам чужое слова… Як яна сціхла! як прыгорбілася! нібы сцебанула яе тое слова па плячах. Як яна паглядзела моўчкі! якія вочы! якія слёзы! Сябар, адданы, раптам сам заліўся чырванню і крыкнуў на яго: “Ты што?!” Яму стала сорамна за тое, што стаіць побач.

– Амаль як у “Бесах” Дастаеўскага, – заўважыў рэжысёр.

– Падлетак пастараўся гэта забыць. Жыў далей. Разумнеў. Дарэчы, чаму чалавек з гадамі, як правіла, робіцца лепшым, разумнейшым, дабрэйшым? Нашто яму? У гэтым жыцці яно яму наўрад ці спатрэбіцца. Тады, можа, для будучага жыцця? Дык вось, праз паўвека, амаль каля апошняй мяжы, наш герой знайшоў яе, тую дзяўчынку.

– Пачакайце. Як знайшоў?

– Так, як цяпер знаходзяць, – праз сацыяльныя сеткі. Яна выставіла ў Фэйсбуку чорна-белы здымак з таго паходу. Ён пазнаў яе.

– Неверагодна.

– Ён напісаў ёй, і яна пацвердзіла, што гэта быў менавіта той паход, і была менавіта яна. Цяпер пытанне: як да яе падступіцца? Як нагадаць тое, пра што яна, хутчэй за ўсё, забыла даўно? Варушыць яго ці не? Сказаць: даруйце, я вас некалі абазваў, дык вось цяпер…

– Неверагодна, – паўтарыў рэжысёр.

– А як табе тэма? Што скажаш? Можа быць цікавы такі сюжэт каму-небудзь цяперашнім часам?

– Чаму. Гледзячы як напісаць. “Каматознікі” Шумахера. Айцец Сергій талстоўскі. “Кар’ер” нашага Быкава. Вечная тэма. Вярнуцца ў мінулае адшукаць прычыну і пастарацца выправіць яе, каб жыць далей.

Вечка азірнуўся. Нікога не было паблізу. Шумеў ціха рэстаранчык, манатонна, аднастайна звінеў.

– А-а, зрэшты, усё адно я не змагу нічога напісаць, – панізіўшы голас, сказаў ён. – Пры ўсім жаданні. Рэч у тым, – амаль прашаптаў ён, – што я прадаў душу д’яблу. Нават дамову падпісаў. Праўда, не крывёю, а атрамантам. У пераносным, канечне, сэнсе. Хаця як ведаць, мо і ў прамым.

Я даў распіску, што не буду пісаць пад сваім імем.

Рэжысёр з разуменнем кіўнуў. Ён падумаў, што ўсё ж праўда тое, што кажуць на кінастудыі пра старога. Сапраўды, значыць, піша кан’юнктурныя сцэнарыі для гендырэктара Хрушчанкі.

– Мне трэба былі грошы. Тэрмінова. Заплаціць за ідыёцкую прыватызацыю кватэры. У свой час гэтага не зрабіў, бо ніколі не думаў пра такія рэчы. Затое яны, такія рэчы, думалі пра мяне і ніколі не забывалі. Дзесяць тысяч, першы ўзнос. Я звярнуўся да Хрушчанкі. Ён даў, менавіта нават не пазычыў, а даў – пры адной умове…

– Пісаць для яго?

– Нават не гэта. Дастаткова не пісаць для іншых.

– А сэнс?

– Як у футбаліста, якога купляюць і садзяць на лаўку, абы не гуляў за чужую каманду. Я нават даў распіску. Канечне, юрыдычнай сілы яна не мае, хаця, можа, і мае.

– Пішыце пад псеўданімам.

– Якія цяпер псеўданімы? Ды яшчэ ў нас, у Беларусі, дзе ўсе пішучыя практычна адно аднаго ведаюць. Няма ўжо такой рэчы, як ананімнасць.

– Пераходзьце на асноўную студыю.

– Не так усё проста, – уздыхнуў Вечка. – Я прывязаны тут намёртва. Прыкуты нябачнымі ланцугамі. Да таго ж, калі нават сапраўды забыцца на распіску, каму я цікавы? Каму патрэбен стары, сівы, бесперспектыўны? Нават без уласнага імені.

Рэжысёр сказаў:

– Ведаеце гэты стары анекдот? Як адна таленавітая, але пажылая пісьменніца пасылала замест сябе насіць па рэдакцыях тэксты маладую і прыгожую. Рэдактары млелі ад яе, друкавалі без чаргі і выпісвалі найбольшы ганарар, які дзве разумныя жанчыны дзялілі пароўну. Так і вы. Знайдзіце каго, пішыце спакойна, а ён хай падпісваецца і ад свайго імя пасылае ці носіць.

Тут дзед як бы крыху здзівіўся. Нават працверазеў. Паглядзеў на рэжысёра іншымі вачамі. Прамовіў:

– У мяне ўжо ёсць такі чалавек.

Рэжысёр адразу падумаў, што гэта ён. Цёплая хваля ўдзячнасці накрыла яго, як пуховая коўдра. Ён запунсавеў, заірдзеўся ад задавальнення, як чалавек, якому мала перападала пахвальбы, хоць ён мае ў гэтым штодзённую патрэбу. Яму таксама захацелася аддзячыць добраму дзеду.

– Яшчэ? – паслужліва прапанаваў ён, убачыўшы, што Вечка пазірае на пусты графін.

– Не. Дзякую. Трэба ісці. Правядзеш мяне?

3

Каля стойкі-вешака рэжысёр падаў Вечку шалік, капялюш, сам надзеў куртку, насунуў на галаву брылем назад бейсболку, якую насіў нават зімой, балазе, у горадзе не холадна. Яны выйшлі на вуліцу. Стаяў ясны, здаровы, з марозікам, бадзёры вечар. Неба на захадзе перакрэслівала сіне-чырвоная паласа – на пагоду, на вясну. Толькі шум гарадскі перашкаджаў. Але вось звярнулі ў двор, затым у нейкую вулічку, шум сціх, сталі чуваць крокі.

– А вы па-ранейшаму адзін? – спытаў рэжысёр.

І замёр у чаканні адказу. Неяк яшчэ ўвосень Вечка меў неасцярожнасць прагаварыцца, што застаўся адзін: “Уся сям’я не са мною. Жонка, дзеці – у Паставах, будуюць дом, толькі наездамі тут бываюць”, – сказаў і пашкадаваў, бо Скіндзер, беспрытульны бабыль, які вечна жыў на нейкіх здымных кватэрах, адразу ажывіўся: “Дык вы адзін?” – “Часова адзін, – зразумеўшы, куды ён хіліць, заспяшаўся Вечка. – Гэта выключана. Мы мужчыны, любім выпіць, а тут у любы момант жонка можа заспець… Не, не!” З таго часу рэжысёр гэтай тэмы не падымаў. Але цяпер атрымлівалася – раз Вечка сам прапаноўвае правесці яго ды яшчэ запрашае суаўтарам (а Скіндзер не сумняваўся, што пад маладым чалавекам, які будзе падпісваць чужыя сцэнары, стары меў на ўвазе яго), дык можна паспрабаваць зноў закінуць вуду наконт жытла. Таму ён перапытаў: